طرح رصدخانه ملّی ایران با هدف ساخت رصدخانه پژوهشی مجهز به تلسکوپ کلاس متوسط، وارد دوره جدیدی شده است. این دوره جدید، با پایان طراحی جزئی تلسکوپ ۳/۴ متری و کلید خوردن فعالیت‌های ساخت رصدخانه همراه است. این طرح نخستین طرح کلان ملَی است که به تصویب هیأت دولت رسیده و اجرای آن به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی سپرده شده است. بر اساس اسناد بالادستی طرح و هدف‌گذاری‌های علمی و همچنین سنجش ظرفیت مدیریت و ساخت در کشور، این رصدخانه به تلسکوپ اپتیکی ۳/۴ متری به‌عنوان مهم‌ترین ابزار رصدی مجهز می‌شود.
این طرح عملاً با آغاز مطالعات مکان‌یابی در سال ۱۳۸۰ کلید خورد و دوره‌های مختلفی را پشت‌سر گذاشته، که در تصویر خلاصه شده است. بخشی از فعالیت‌های ساخت که مستلزم صرف زمان طولانی است مانند ساخت آینه اصلی در مرحله طراحی مفهومی و ساخت جاده رصدخانه به منظور دسترسی به قله ۳۶۰۰ متری گرگش در مرحله طراحی تفصیلی آغاز شد.

تاریخچه پیشرفت و تحولات طرح رصدخانه ملّی ایران در یک نگاه

رصدخانه ملی ایران در سال ۱۳۹۶ یکی از مهم‌ترین دوره‌های خود را پشت سر گذاشت.

جزئیات طراحی
تلسکوپ ۳/۴ متری با نام اختصاری INO340 برای بازبینی در اختیار مهندسان و مدیران بین‌المللی ساخت تلسکوپ‌های متوسط تا خیلی بزرگ قرارگرفت تا این مرحله مهم از طرح، با موفقیت پشت سر گذاشته شود. بررسی این بخش از طراحی را، دو گروه یعنی گروه مشاوران بین‌المللی طرح و یک گروه فنی از کشورهای آلمان، انگلیس، آفریقای جنوبی، ایتالیا، اسپانیا، چین و سوئیس برعهده داشتند. به‌طور کلی و براساس شیوه‌های رایج پروژه‌های مشابه، رصدخانه ملی ایران پیش از ساخت، مراحل طراحی مقدماتی یا مفهومی و بعد از آن طراحی جزئی را پشت سر می‌گذارد.




در بازبینی طراحی مفهومی، مشخصات سیستم و مکانیزم‌ها صحه‌گذاری می‌شود اما در طراحی جزئي، از تطابق طراحی با مشخصات مصوب اطمینان حاصل می‌شود. در طراحی جزئی شیوه بازبینی از الگوی رصدخانه جنوبی اروپا اتخاذ شد که در آن مجموعه اسناد طراحی جزئی، مفهومی و مدیریتی در اختیار متخصصانی از بزرگ‌ترین رصدخانه‌های موجود و در حال ساخت جهان قرار گرفت تا ضمن چند رفت و برگشت مکتوب، جزئیات طراحی تشریح شود. متعاقب آن اکثر بررسان طراحی، با حضور در سایت رصدخانه ملی ایران در قله گرگش، از نزدیک با محل احداث رصدخانه آشنا شدند و سپس چند روز کامل را صرف شنیدن توضیحات مهندسان درخصوص طراحی کرده و به این ترتیب با دریافت جمع‌بندی بررسان، این مرحله مهم از طراحی با موفقیت پشت سر گذاشته شد. حضور پررنگ مهندسان مکانیک، نرم‌افزار و سیستم از رصدخانه جنوبی اروپا (ESO)، مدیران ساخت پروژه‌های مشابه از سوئیس و مدیران و مهندسان مرتبط با ساخت تلسکوپ‌های ۱۰ (GTC ) تا ۴۰ متری (E-ELT) از ویژگی‌های بارز در ترکیب داوران این بازبینی طراحی جزئی بود.



هم‌زمان با اتمام طراحی جزئی، ساخت بخش ثابت محفظه تلسکوپ،‌ پایه تلسکوپ، ساختمان کنترل تلسکوپ‌ها و تجهیزات رصدی مستقر در گرگش،‌ سالن شستشو و لایه‌نشانی آینه‌های تلسکوپ در قله گرگش، کلید خورد تا طبق برنامه تا پایان سال ۱۳۹۷ بخش اعظم عملیات عمرانی در قله گرگش تمام شود. بدین ترتیب با اتمام ساخت آینه اصلی تلسکوپ در سال ۱۳۹۳ و آغاز ساخت و صیقل آینه ثانویه در سال ۱۳۹۵ که موعد تحویل آن در سال ۱۳۹۷ است، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های مرتبط با ساخت رصدخانه ملی ایران آغاز شده است و درصورت تأمین اعتبار، آغاز فعالیت تلسکوپ ۳/۴ متری تا پایان سال ۱۴۰۰ میسر است.


نگاهی به روند تحولات و شتاب مثبت پیشرفت طرح در ۲ سال اخیر نشان می‌دهد، با وجود خلف‌وعده‌ها در تأمین اعتبار لازم از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به میزان مورد نیاز (جدول ۱۴ بودجه سال ۱۳۹۵)، با حمایت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و اعتبار اندک عمرانی از محل ردیف بودجه، این طرح توانسته است قدم‌های مهمی در ورود به دوره پایانی یعنی ساخت رصدخانه ملَی ایران بردارد.
نویسنده خبر: دکتر حبیب خسروشاهی