با ظهور اینترنت و فراگیرشدن رسانه‌های اجتماعی، تصویر مبهمی که از کشورهای توسعه‌یافته در ذهن مردم سایر کشورها نقش بسته شده بود، واضح شده و سطح انتظارات آنها از طریق دسترسی آزاد به اطلاعات، وسعت یافته است. در عصر حاضر، همه، به ویژه جوانان، به دنبال یک دورنمای روشن و انگیزه‌بخش و امکاناتی برای زندگی بهتر و نیز تحقق آرمان‌هایشان هستند. اگر همدلانه عمل نکنیم و نتوانیم چشم‌اندازی جذاب و دست یافتنی و امید به افزایش سطح درآمد در اختیار آن‌ها قرار دهیم و نتوانیم محیطی را برای آن‌ها آماده سازیم که بتوانند کارآمدی خود را نشان دهند، آن دورنما را فراتر از مرزهای جغرافیایی جستجو خواهند کرد. بدون چنین چشم‌اندازی، جریانی بوجود می‌آید که عده زیادی، از دانش‌آموزان دبیرستان تا دانش‌آموختگان دکتری و حتی لایه‌های بالاتر سنی را در بر می‌گیرد و ما را به صدر فهرست کشورهای صادرکننده میوه‌ای به نام «نیروی انسانی توانمند» می‌رساند؛ عده‌ای از آن‌هایی هم که امکان مهاجرت ندارند سرخورده و مأیوس خواهند شد. باید پذیرفت که در این قرن، دیگر سرمایه یک کشور به نفت و معادن خلاصه نمی‌شود، بلکه منابع خوب انسانی به عنوان مهمترین سرمایه اصلی آن کشور و نیروی جلوبرنده پیشرفت تلقی می‌شوند. اهمیتی كه امروزه کشورهای توسعه‌یافته برای مغزهای نوآور و ارزش‌آفرین قائل هستند، هزاران برابر اهمیتی است كه تا چند دهه قبل به منابع مادی داده می‌شد. مهاجرت نخبگان شکل ناهمگونی از مبادله یک سویه علمی بین کشورها است. کشورهای توسعه‌یافته با درک ضرورت به کارگیری علم و فناوری‌های پیشرفته برای رسیدن به توسعه، با برخورداری از یک نظام آموزشی پیشرو، فراهم‌کردن امکانات و تجهیزات نوین تحقیقاتی، احترام درخور به پژوهشگران، دارا بودن یک نظام حمایتی مؤثر از محققین، ارزش‌دادن به آزادی‌های مدنی، و تأمین آینده‌ای روشن برای افراد توانمند از آن بهره می‌برند. کارشناسان اقتصادی معتقدند در دنیای کنونی که اقتصاد مبتنی بر سرمایه جای خود را به اقتصاد دانش محور داده است، از دست‌دادن منابع فاخر انسانی، کشور را با مشکلات جبران ناپذیری روبرو خواهد ساخت. این مشکلات، کمبود نیروی کارآمد و کاردان به ویژه برای نوآوری‌های علمی و فناوری، ارزش آفرینی فرهنگی، خلق ثروت، و مدیریت پویا را در بر می‌گیرد و علی‌رغم همه اقدامات دلسوزان کشور، موجب کندشدن پیشرفت اقتصادی خواهد شد. بر اساس گزارش بانک جهانی، ایران سالانه ۵۰ میلیارد دلار در اثر فرار مغزها متضرر می‌شود که دو و نیم برابر میزان صادرات نفت ایران در یک سال اخیر است. از طرفی تصمیمات نامناسب در کشور می‌تواند موجب تضعیف حس ملی‌گرایی شده و به نوبه خود باعث شود افراد با استعداد هیچ اصراری بر کسب افتخارات ملی برای کشور خود نداشته باشند. اما مهمتر از آن این است که تا وقتی مفهوم توسعه و نقش علم مبهم باشد، تا وقتی به علم به عنوان یک امر تجملی نگریسته شود، و تا وقتی به عالمان کشور بهای شایسته داده نشود، نمی‌توان انتظار داشت که آهنگ کوچ نخبگان کاهش یابد و همانی می‌شود که نباید بشود، یعنی به نقل از رسانه‌ها، ضرری بیشتر از 300 برابر هزینه‌های جنگ ایران و عراق برای اقتصاد کشور در اثر فرار مغزها اتفاق می‌افتد. اما برای جلوگیری از مهاجرت مغزها چه راهی می‌توانیم در پیش بگیریم. به نظر می‌رسد که باید رویکردی چندجانبه اتخاذ کنیم و اقداماتی موازی یکدیگر انجام دهیم: نخست این که مدینه فاضله افلاطون شایسته توجه است که می‌گوید باید حاکمان حکیم و حکیمان حاکم باشند. شاید با گسترش دیدگاه‌های فلسفی خود و با تبادلات بین‌المللی از جمله بازدید از مراکز تحقیقاتی، سازمان‌های دولتی، مراکز تولیدی و شرکت‌های تجاری در کشورهای توسعه یافته، بتوانیم درک‌مان از معانی جدید توسعه، رفاه،‌ علم، و فناوری در قرن معاصر را گسترش دهیم و به یک استراتژی صحیح توسعه دست یابیم. همچنین باید تربیت و آموزش ضمن خدمت معلمان، برنامه‌های آموزشی و کتاب‌های درسی از مدرسه تا دانشگاه با پیشرفت‌های نوین علمی و فناوری و علائق و نیازهای محصلین همسو شده و به‌روزرسانی شوند. آموزش حافظه محور باید جای خود را به آموزش‌های مبتنی بر ارتقای خلاقیت و تعالی حس کنجکاوی محصلین دهد و آن‌ها را به لذت بردن از فهم طبیعت ترغیب نماید. امر مهمی که بدون انگیزه دادن به معلمان و احترام به منزلت آن‌ها میسر نمی‌شود. به علاوه، باید بر اساس تجربه جهانی، سهم پژوهش از درآمد ناخالص ملی، طی یک دوره ۵ ساله، از نیم درصد به حداقل دو و نیم درصد افزایش یابد، چرا که به قول قدیمی‌ها، بدون مایه فطیر است، یعنی بدون بودجه پژوهشی نمی‌توان امکانات، مواد و تجهیزات آزمایشگاهی مناسب تهیه کرد، زیرساخت‌های پژوهشی را تأسیس کرد، به حمایت از مراکز توسعه فناوری پرداخت و به معیشت محققان جوان کمک کرد. در قدمی دیگر باید برای بهره وری از توانایی‌های متخصصان و محققان، حمایت از آنها، ترغیب ایشان به ارتقای مهارت‌های خویش، برنامه‌ها و شیوه‌نامه‌های مؤثر، باثبات، چابک و انگیزه‌بخش با تکیه بر تجربه جهانی و نیازهای جامعه و صنعت، وضع نماییم و آن‌ها را اجرا کنیم. و سرانجام باید استراتژی‌های کسب و کار برای افزایش سطح درآمد جوانان، ایجاد اشتغال با تکیه بر شایسته سالاری و ایجاد یک دورنمای روشن و قابل پیش‌بینی از زندگی آرامش بخش دنبال شوند. فرار مغزها از دست دادن سرمایه‌های انسانی گرانقدر و یک آسیب در سطح ملی است. بحرانی که به مرور باعث می‌شود میانگین سطح هوشی كشور كاهش یابد، بنیه‌ی علمی كشور ضعیف گردد، كاهش بهره‌وری و تولید ایجاد شود و خلاصه به جامعه، فرهنگ و اقتصاد ضرباتی جبران ناپذیر وارد آید. بی‌توجهی به این مهم می‌تواند موجب ناامیدی دغدغه‌مندان پیشرفت کشور و مایه شرمساری در نزد آیندگان شود. *رئیس انجمن ریاضی ایران، عضو فرهنگستان علوم، و مدیر پژوهشی دانشگاه فردوسی مشهد این متن بازنشری است از مقاله زیر: صال مصلحیان، محمد، سفر بی‌بازگشت شکوفه‌های نشکفته، روزنامه شرق، شماره ۴۱۸۸، ۱۵ دی ماه ۱۴۰۰، ص. ۱۲. https://sharghdaily.ir/fa/Main/Detail/303793

«بخش دیدگاه برای انعکاس نظرات اعضای محترم انجمن فیزیک است و لزوما دیدگاه انجمن فیزیک ایران نیست.»