حدودا پنج سالی است که برنامه‌ی درسی رشته‌ی فیزیک در کلیه‌ی مقاطع تغییر کرده است. این برنامه‌ها برای یک دوره‌ی پنج ساله ابلاغ شده‌اند و امکان بازنگری آن‌ها پس از این مدت پیش‌بینی شده است. حال پس از اجرای چندین دوره‌ی این برنامه‌ها و آشکارشدن اشکالات آن‌ها، شایسته است ضمن نظرخواهی از دانشکده‌ها و گروه‌های مجری، نسبت به بازنگری و اصلاح این برنامه‌ها اقدام شود. به نظر نگارنده توجه به موارد ذیل در بازنگری برنامه‌ها لازم است.

در برنامه‌های فعلی عباراتی نظیر «قابل اجرا» یا «برای اجرا ابلاغ می‌شود» دوپهلو و مبهم بوده و لزوما «لازم الاجرا بودن آن‌ها» استنباط نمی‌شود. همین مطلب اشکالاتی را برای مجریان ایجاد کرده است و متاسفانه مجموعه‌ی آموزش دانشگاه‌ها به این اشکالات توجهی نداشته و بدون توجه به نظرِ تخصصی گروه‌های مجری، ملاک را سرفصل در نظر گرفته و کوچکترین تعدیل یا تغییری را برنمی‌تابند. لذا شایسته است که در بازنگری این برنامه‌ها، حتی الامکان از عبارات صریح و روشن استفاده شود.

در برنامه باید به صراحت دوره‌ی گذار از برنامه‌ی قدیم به جدید مشخص شود. وقتی برنامه فعلی در مقطع ارشد در تاریخ یکم اسفندماه ۱۳۹۵ابلاغ شده تکلیف دانشجویان ورودی ۹۶که به گواهِ دفترچه‌ی انتخاب رشته‌ی ۱۳۹۶ براساس سرفصل قدیم پذیرفته شده اند، چیست. به عنوان مثال، گرایش «فیزیک بنیادی» در برنامه قبلی کارشناسی ارشد وجود داشته ولی در برنامه‌ی فعلی کلا حذف شده است! حال تکلیف دانشجوی ورودی ۹۶ که در این گرایش پذیرفته شده چیست؟

در برنامه درسی کارشناسی ارشد فیزیک با احتساب گرایش «علوم و فناوری کوانتومی»، ۹ گرایش تعریف شده است ولی تنها از چهار گرایش نجوم و اختر فیزیک، ذرات بنیادی و نظریه میدان‌ها، فیزیک هسته‌ای و فیزیک ماده چگال درس‌های الزامی در مقطع کارشناسی منظور شده است. آیا بهتر نیست از گرایش‌های دیگر هم یک درس به عنوان درس الزامی منظور شود تا دانشجویان یک دیدِ کلی به همه گرایش‌های فیزیک کسب کنند. به این ترتیب تعداد واحدهای الزامی از ۴۶ به ۶۴ افزایش و تعداد واحدهای اختیاری از ۳۳ به ۱۵ کاهش خواهد یافت. در این صورت همانند قبل، شاید بهتر باشد که دانشجو واحدهای اختیاری باقیمانده را در یک گرایش بگذراند.

کاهش تعداد واحدهای برخی دروس پایه و الزامی از۴ به ۳ باعث شده دانشجویان مجبور شوند در یک نیمسال تعداد درس‌های بیشتری را انتخاب کنند که این خود فشار به آن‌ها را افزایش داده است. مثلا در برنامه قبلی، دانشجوی ترم دوم در مقطع کارشناسی، سه درس فیزیک پایه۲، فیزیک پایه۳ و ریاضی عمومی۲ را جمعا به ارزش ۱۲ واحد انتخاب می‌کرد در صورتی که در برنامه فعلی مجبور است یک درس سه واحدی دیگر نیز انتخاب کند تا تعداد واحدهایش به ۱۲ برسد.

هر چند در برنامه درسی ارشد تصریح شده که پذیرش از بین دانش آموختگان کارشناسی فیزیک و یا رشته های مرتبط انتخاب می‌شوند، متاسفانه متر و معیاری معینی برای رشته‌های مرتبط ارائه نشده است. شرایط به گونه‌ای است که ظاهرا دانش آموختگان رشته‌های علوم انسانی هم می‌توانند پذیرش شوند! در این صورت حتی با ارائه ۱۴ واحد درس جبرانی، حتی تصور این که این دسته از دانشجویان حداقل‌های لازم را برای تحصیل در مقطع ارشد کسب کرده باشند، ممکن نیست.

حجم انبوهی از مطالب برایِ سرفصل یک درس صرفا باعث افت کیفیت آموزش شده است. استاد مجبور است یا کیفیت را فدای سرفصل کند یا سرفصل را فدای کیفیت. مثلا آیا سرفصل مکانیک کوانتومی پیشرفته۱ که قبلا در دو درس مجزا به دانشجویان تدریس می‌شد، قابلیت پوشش در یک درس را دارد؟

حذف سمینارهای تخصصی از برنامه دکتری قابل فهم نیست. البته اخیرا زمزمه‌هایی به‌گوش می‌رسد مبنی بر این که برنامه درسی در مقطع دکتری به‌شیوه قبل، پذیرش به‌صورت بدون گرایش، باز خواهد گشت که جای خرسندی داشته و امید است که این اتفاق مبارک سریعا رخ دهد.

مطلب دیگری که به نظر می آید در برنامه‌ریزی‌ها مغفول مانده، جامع‌نگری می‌باشد. نباید فقط چند دانشگاه بزرگ تهران را مد نظر قرار داده و برنامه‌ریزی‌ها را بر اساس سطح علمی دانشجویان این دانشگاه‌ها انجام داد. سال‌هاست که انجمن فیزیک ایران در قالب جلسات باشگاه‌های فیزیک تلاش دارد فیزیک به ‌زبان ساده به‌ آحاد جامعه و در بین آن دانش آموزان دوره‌ی متوسطه‌ی دوم شناسانده شود که این خود منجر به ‌ایجاد علاقه و کسب انگیزه در دانش‌آموزان برای انتخاب رشته‌ی فیزیک می‌شود. هرچند به‌نظر می‌آید این برنامه رسالت خود را به خوبی انجام داده با این وجود باید برای حفظ دانشجویان جذب شده هم برنامه داشت. شاید این مطلب در دانشگاه های سطح۱ موضوعیت نداشته باشد ولی مساله مهمی در دانشگاه‌های سطح ۲ و ۳ می‌باشد. متاسفانه به‌دلیل سیاست‌های نادرست، اقبال دانشجویان به رشته های علوم پایه و در بین آنها فیزیک، در سال‌های اخیر کاهش چشم‌گیری داشته است. این خود منجر به انتخاب رشته‌ی فیزیک توسط دانش‌آموزانی شده است که علاقه‌ای به آن نداشته و صرفا برای ورود به دانشگاه نسبت به آن اقدام کرده اند. با این وجود، در بین همین دسته از دانشجویان، کسانی هستند که با اندکی کمک و حمایت، علاقه و انگیزه‌ی کافی برای طی مسیر را می‌یابند و اتفاقا تا بالاترین مقاطع هم پیش می‌روند. حال سوال این است که چگونه می توان این دانشجویان را کمک کرد؟ برای پاسخ، توجه به‌ این موضوع ضروری است که اغلب دانشجویان ورودی فیزیک آمادگی اولیه لازم برای شروع مباحث فیزیک پایه۱ را ندارند. آن‌ها در دبیرستان مهارت‌های ریاضی لازم همچون آنالیزبرداری، مشتق‌گیری و انتگرال‌گیری را به خوبی کسب نکرده‌اند؛ و همچنین از قدرت تجزیه و تحلیلِ مناسب برخوردار نیستند. همین موضوع باعث می‌شود که نتوانند خود را به‌استاد که برای پوشش سرفصل با سرعت زیادی از مفاهیم و مباحث اولیه عبور می‌کند، برسانند و لذا نمره خوبی کسب نکرده و در همان ترم اول سرخورده شده و انگیزه‌ی اندکی که داشتند را به‌کلی از دست می‌دهند. همین امر منجر به آمار نگران کننده دانشجویان انصرافی و اخراجی در همان ترم و سال اول در دانشگاه‌های سطح ۲ و ۳ شده است. لذا به نظر می‌آید اگر بتوان فرصت کافی در اختیار دانشجو برای یادگیری مفاهیم و کسب مهارت‌هایی که بلاشک در ادامه‌ی راه بسیار کارگشاست، قرار داد تا حد قابل‌توجهی می‌توان این نقیصه را برطرف کرد. تصور ما این است که احیای دروس فیزیک‌پیش و ریاضی‌پیش در برنامه‌ی درسی فیزیک در مقطع کارشناسی، این امر را میسر خواهد ساخت. به ‌این ترتیب، دانشجو ضمن این که زمان کافی برای تطبیق با شرایط دانشگاه را دارد، مفاهیم اولیه و مهارت‌ها را بدون استرس و نگرانی آموخته و کسب کرده و بدلیل انگیزه‌ی ایجاد شده، برای ادامه راه مصمم تر می شود.

با توجه به‌ توضیحات فوق، انتظار از انجمن محترم فیزیک این است که در راستای رسالت‌های خود، تمام تلاش خود را برای اصلاح و بازنگری برنامه‌های درسی فیزیک بر اساس نظرات دانشکده‌ها و گروه‌های مجری به‌کار گیرد تا حتی الامکان از آفت‌های مطرح شده کاسته شود.
در پایان از همکاران گروه فیزیک دانشگاه قم و همچنین آموزش دانشکده علوم پایه بابت ارائه برخی پیشنهادات سپاسگزارم.